نگاه مثبت شهید مطهری به علم زدگی دوران جدید (سیانتیسم)
نگاه مثبت شهید مطهری به علم زدگی دوران جدید (سیانتیسم)
اگر چه که شهید مطهری تیغ انتقاد را بر روی علم زدگان میکشد و آنها را به نقد میکشاند
(مانند نقدی که بر مهندس بازرگان در مقدمه جلد 5 اصول فلسفه و روش رئالیسم دارد) ولی در بعضی جاها از این روش استفاده کرده اند، مثلا در بحث اعجاز قرآن از آن بهره گرفته اند:
بیان جدید مؤلف
حالا من مىخواهم این موضوع را با یک بیان شاید تازهاى بحث کنم و آن اینکه: مسأله اعجاز قرآن را از دو جنبه باید بحث کرد، یکى جنبه زیبایى و هنرى و دیگر جنبه علمى و فکرى. جنبه زیبایى و هنرى مربوط به لفظ قرآن یعنى همین عبارات قرآن است، نه لفظ منفک از معنا، لفظ بىمعنى که زیبا هم نمىتواند باشد، بلکه لفظ از آن حیث که محتوى یک معناست ولى زیبایى مال لفظ است. این همان چیزى است که علماى ادب از آن تعبیر مىکنند به «فصاحت و بلاغت» و بعد هم فصاحت را تعریف مىکنند، بلاغت را تعریف مىکنند با اقرار و اعتراف به اینکه فصاحت و بلاغت چون از مقوله زیبایى است قابل تعریف صحیح و دقیق نیست، مثل همه زیباییهاى دیگر.
مىگویند زیبایى ممّا یُدرَک و لا یوصَف است، از چیزهایى است که انسان آن را درک مىکند اما نمىتواند تعریف کند؛ ولى در حدود زیادى مىشود آن را معرفى کرد و شناساند. آن تعریفى که مىگویند [زیبایى را نمىتوان تعریف کرد] تعریف خیلى دقیق است، مثل اینکه یک امر ریاضى را شما تعریف مىکنید، آن جور نمىشود تعریف کرد ولى نشانهها مىشود برایش ذکر کرد.
اعجاز قرآن از جنبه علمى و فکرى
و اما جنبه علمى و فکرى؛ آن مربوط به محتویات قرآن است، ربطى به لفظ و ظاهر قرآن ندارد.
مثلا قرآن درباره توحید و خدا بحث کرده، مسائلى که مربوط به خدا و ماوراء طبیعت است در قرآن آمده است. این بسیار قابل تجزیه و تحلیل است که ما آن محتویات قرآن در باب توحید را در نظر بگیریم بعد آن را مقایسه کنیم نه تنها با آنچه در توحید در آن روز جزیرةالعرب بوده است، بلکه همچنین با آنچه که در مسأله توحید در همه جهان آن روز بوده است بلا استثناء، حتى جهان یونان و روم که در آن وقت از همه جهانهاى دیگر در این مسائل بیشتر بحث کرده بودند؛ و نه تنها در آن زمان، زمانهاى بعد را هم در نظر بگیریم تا آنجا که دیگران هر چه استفاده کردهاند، از قرآن
______________________________
(1). [مرحوم استاد محمد
تقى شریعتى]
مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج4، ص: 466
کردهاند یا لااقل از قرآن هم زیاد استفاده کردهاند. حالا اگر ما در همین مسأله رسیدیم به این مطلب که بیان قرآنى بیانى است مافوق عصر و زمان خودش (نه تنها مافوق محیط خودش، بلکه مافوق عصر و زمان خودش) و حتى خیلى مقدّم بر ازمنه بعد الى یومِنا هذا، آنگاه با توجه به اینکه کسى که این سخنان را گفته یک مرد عرب امّى بوده است، این خودش اعجاز است.
از مسأله توحید اگر بگذریم و وارد مسائل دیگر بشویم، مسائلى که ما خودمان مىتوانیم در اطراف آنها تجزیه و تحلیلى بکنیم، مثلا اخلاق و تربیت در قرآن و به طور کلى هدایت و راهنمایى بشر، باز این هم عین همان مطلب است؛ اگر این را در یک سطحى ببینیم که هیچ امکان ندارد که مردمى که در آن عصر و زمان بودهاند به فکر شخصى و فردى به این گونه معانى و مفاهیم برسند و حتى بعد مقایسه کنیم ببینیم مردمى هم که بعد از او آمدهاند هر گز به پاى او نرسیدهاند، [این خودش اعجاز است.]
مرحله دیگر، مقررات و قوانین است، چون قرآن در عین حال واضع یک سلسله مقررات و قوانین است چه در باب عبادات و چه در باب مسائل اجتماعى که اصطلاحا در فقه آنها را «معاملات» مىگویند؛ در باب حقوق اجتماعى، در باب حقوق خانوادگى. مثلا همین مسأله حقوق زن، چون من خودم در این مسأله به نسبت بیش از سایر مسائل مطالعه دارم، پس از مطالعه کردن در همین موضوع وقتى که بَینى و بین اللَّه قرآن را مطالعه کردم و دقیقا- تا حدودى که برایم مقدور بود- در همین زمینه حقوق زن رسیدگى کردم دیدم سطح قرآن خیلى سطح عالى عجیبى است.
وقتى من همان را مقایسه کردم با روایاتى که در این زمینه آمده است- چون روایت بالاخره دست بشر [به آن] رسیده؛ قرآن متواتر است یعنى کلام خداست که عین همان کلام به ما رسیده، انگار واسطهاى نخورده است، ولى روایات را راویان نقل کردهاند، احتمال اینکه یک کلمه زیادتر یا کمتر و یا همه آن را به کلى جعل کرده باشند هست- دیدم منطق روایات اسلامى در باب حقوق زن هرگز به سطح قرآن نمىرسد. وقتى که به فقه اسلامى مراجعه کردم دیدم چون سلیقههاى شخصى فقها هم که متأثر از محیط و زندگىشان بوده خواه ناخواه در آراءشان تأثیر داشته، یک درجه پایینتر از اخبار و روایات است. بعد وارد عرف مسلمین که شدیم دیدیم حتى یک درجه هم از فقه اسلامى پایینتر است. آنگاه انسان فکر مىکند که یک مرد امّى درس ناخوانده چقدر مىتواند به طور عادى روشن و روشنفکر باشد که حتى دانشمندانى که سالها در مدارس تحصیل مىکنند این طور نتوانند مطالب را روشن ببینند و درک کنند.
از اینها که بگذریم، یک سلسله مسائل دیگر پیش مىآید که در آنها باید از متخصصین دیگر استمداد کرد و آنها در این زمینهها بحثهایى کردهاند. البته مىدانید که قرآن این جور مسائل را به مناسبت مسائل دیگر مىآورد؛ مسائلى که قرآن در باب طبیعت و به اصطلاح در «طبیعیات» آورده
مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج4، ص: 467
است، مثلا درباره باد بحث کرده، درباره باران بحث کرده، درباره زمین بحث کرده، درباره آسمان بحث کرده، درباره حیوانات بحث کرده است. البته در این قسمت، مفسرین قدیم کم و بیش بحث کرده بودند ولى علماى جدید از وقتى که علوم طبیعى پیشرفت خوب و نمایانى کرده است بیشتر در این مسائل قرآن دقت کردهاند. تفسیر طنطاوى بیشتر کوششش این است که طبیعیات قرآن را با توجه به طبیعیات جدید روشن کند و ثابت نماید که آنچه که قرآن در این زمینهها گفته است با آنچه که علم تدریجا کشف مىکند منطبق است یا لااقل منطبقتر است. لااقل همان منطبقتر بودنش هم خودش دلیل است بر این مطلب.
این که عرض مىکنم «منطبقتر بودنش» براى این است که بعضى مسائل در حد فرضیه است.
مثلا (در پرانتز عرض مىکنم) ما در نهجالبلاغه راجع به خلقت زمین و آسمان یک سلسله مسائل مىبینیم که ممکن است همه آنها را نتوانیم با فرضیاتى که علوم جدید آورده است صد در صد منطبق کنیم اما قدر مسلّم هست که یک منطقى است غیر از منطقى که در آن عصر و زمان به کلى وجود داشته و تازه آنچه هم که امروز مىگویند همه فرضیات است، شاید در آینده اینها را بهتر کشف کنند و انطباقش را بهتر درک نمایند. مثلا [مىگوید] قبل از اینکه این زمین و آسمان آفریده شود تمام این زمین و آسمانها به شکل دود بوده است که در قرآن هم هست: «ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ» «1» اینها دود بودند، خداوند به زمین و به آسمان گفت بیایید (یعنى فرمانى به آنها داد که یک جریانى پیش بیاید) آنها هم گفتند مطیع هستیم آمدیم. این با معلومات بشر آن روز منطبق نیست. در نهجالبلاغه اینها خیلى مفصلتر آمده که چه تبدیل به آب شد، آب تبدیل به بخار شد، چه تبدیل به کف شد و بعد چنین و چنان شد. و لهذا علماى قدیم با معلوماتى که داشتند به اینجاها که مىرسیدند جز اینکه توقف کنند و بگویند که اینها از متشابهات است، ما نمىفهمیم و نمىدانیم، چیز دیگر نمىگفتند، چون علم قدیم مىگفت که از همین حدود زمین و جوّ زمین که خارج بشویم موجودات بعدى- که اسمش افلاک و آسمانها بود- موجودات تک عنصرى هستند و عنصرشان هم غیر از عناصر این زمین است و هیچ تغییر و تبدیلى هم در آنها نیست و همیشه بودهاند و همیشه خواهند بود. دیگر این تغییرات و تبدلات در منطق علمى قدیم راه نداشت.
به هر حال، یک سلسله مسائل دیگر در زمینه طبیعیات است که باز علمایى که اهل فن بودهاند- و طنطاوى بالخصوص- در این زمینهها مطالعاتى کردهاند. ممکن است خیلى از حرفهایى که او گفته صد در صد قابل قبول نباشد ولى مىگویند- من خودم در تفسیر طنطاوى کمتر مطالعه
______________________________
(1). فصّلت/ 11.
مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج4، ص: 468
دارم، همین آقاى شریعتى نقل مىکنند- که او در حدود هفتصد و پنجاه مورد در این زمینه نقل کرده است. همین کتاب باد و باران آقاى مهندس بازرگان، من یک دور مطالعه کردم، به نظرم خیلى فوقالعاده آمد یعنى خودش کشف یکى از اعجازهاى قرآن در مسائل طبیعى است. قهرا باید همین طور باشد که اعجازهاى علمى قرآن باید نو به نو کشف شود، که در این زمینه هم باز ما در کلمات پیغمبر اکرم و ائمه داریم که قرآن چون مخصوص به یک زمان معین نیست در همه زمانها تازه است و قرآن استعداد کشف جدید دارد.
